Nizam al-Mulk dan Madrasah Nizamiyyah (Siri Wacana HAKIM)

Oleh: Muhammad Syukri Rosli

 http://hakim.org.my/blog/?p=308#more-308

Kompleks Madrasah Mustansiriyyah yang dikatakan
menyamai Kompleks Madrasah Nizamiyyah

Disediakan oleh Muhammad Syukri Rosli

Pada 26 April 2012 yang lalu, Himpunan Keilmuan Muslim (HAKIM) telah menganjurkan wacana bersiri yang bertajuk Niẓām al-Mulk dan Madrasah Niẓāmiyyah, bertempat di Pejabat Media HAKIM, Seksyen 15 Bandar Baru Bangi. Wacana pertama dalam siri wacana intelektual ini telah disampaikan oleh Ustaz Asyraf Isyraqi, Felo HAKIM.

“Niẓām al-Mulk masih kurang dikenali oleh masyarakat, tetapi beliau telah membawa pembaharuan besar dalam sejarah,” kata Ustaz Asyraf, semasa memulakan pembentangannya. Beliau menjelaskan bahawa beliau memilih judul ini dalam kajian kedoktorannya kerana meyakini bahawa Niẓām al-Mulk bertanggungjawab membangunkan Madrasah Niẓāmiyyah, sebuah madrasah sistematik yang pertama dalam sejarah Islam.

Mengenali Diri Niẓām al-Mulk

Kehidupan Niẓām al-Mulk dilatari dengan pelbagai kisah. “Niẓām” adalah gelaran yang diberikan kepada al-Ḥasan ibn ‘Alī ibn Isḥaq, yang juga dikenali sebagai Abū ‘Alī atau al-Ṭusī. Niẓām al-Mulk dilahirkan di Ṭus (sebuah kota yang berdekatan dengan Naisapur) pada 1018 M. Beliau berasal daripada daripada keluarga yang sederhana, di mana bapanya adalah seorang dihqan (pengutip cukai tanah kerajaan Kesultanan Ghaznawi dan Saljuq), manakalah ibunya telah meninggal semasa beliau kecil.

Beliau membesar bersama ayahnya dan kehidupanya tidak semewah kanak-kanak lain. Keluarganya berhadapa dengan pergolakan politik – pada waktu itu sedang berlaku pertukaran kuasa daripada kesultanan Ghaznawi kepada kesultanan Seljuk. Apabila ayahnya meninggal dunia, Niẓām al-Mulk tidak mewarisi apa-apa pun hartanya.

Latar Pendidikan Niẓām al-Mulk

Pendidikan Niẓām al-Mulk bermula dari rumah dan apabila berumur 11 tahun, beliau belajar daripada ‘Abd al-Ṣamad al-Fanduhī dan kemudian dengan Ḥibatullāh al-Naisaburī, kedua-duanya adalah ilmuwan mazhab Shafi‘ī. Beliau kemudian meneruskan pengajiannya di Bukhara, di mana dalam perjalanan ke sana, beliau bertemu dengan ilmuwan Ṣufī, Abū Sa‘īd Abu al-Khayr. Beliau juga mempelajari ḥadīth dari sejumlah ilmuwan Hadis. Semasa menjawat jawatan perdana menteri kesultanan Seljuk, beliau mendampingi ilmuwan-ilmuwan seperti Imam al-Haramayn al-Juwainī, Imam Abu Ishaq al-Shirazi, dan Imam al-Ghazālī. Sungguhpun dilaporkan beliau mengambil hadith ḥadīth daripada ilmuwan shī‘ah, namun beliau tidak boleh dinisbahkan kepada aliran shī‘ah kerana secara mutawatir, beliau dinisbahkan oleh pelbagai catatan-catatan ilmuwan dan sejarah sebagai beraliran Asha‘irah dan bermazhab Shafi‘ī.

Ketokohan Niẓām al-Mulk

Beliau merupakan seorang tokoh kepimpinan dan keilmuan. Dikhabarkan bahawa beliau pernah mengajar ḥadīth-ḥadīth Nabi di Jāmi‘ al-Maḥdi dan di Madrasah Niẓāmiyyah. Antara karya yang terkenal beliau, Siyasat Nameh yang dikarang dalam bahasa Parsi –bermaksud buku tentang panduan pemerintahan. Dalam karyanya ini, beliau membandingkan dan cuba menggabungkan tradisi-tradisi kepimpinan dan pemerintahan yang terdapat dalam dua ketamadunan besar – Islam dan Parsi. Kitabnya ini telah dipilih oleh khalifah sebagai panduan untuk pentadbiran negara. Imam al-Ghazālī, yang mengarang kitab Naṣiḥat’ul-Muluk, dilihat seolah-olah mengambil Siyasat Nameh sebagai model pengarangannya.

Niẓām al-Mulk merupakan seorang yang sangat taat dan berpegang kuat kepada agama. Di dalam al-Kamil fī al-Tarikh, beliau diceritakan begitu menjaga ibadah solat, puasa Isnin dan Khamis dan sangat bimbangkan azab akhirat. Beliau juga pernah dipetik berkata, “Alangkah baiknya aku ada sebuah masjid dan menghabiskan umurku di sana untuk beribadah.” Beliau juga merupakan seorang yang sangat pemaaf. Semasa beliau ditikam di pinggang oleh pembunuhnya, beliau sempat berpesan kepada pengawalnya supaya tidak membunuh pembunuh itu – kerana beliau telah memaafkannya. Beliau juga ada mengutuskan surat-surat kepada anak-anaknya dan berpesan supaya mereka menjaga solat, puasa, menjaga akhlak, menuntut ilmu dan belajar bahasa Arab.

Sebagai seorang pemerintah, beliau juga akrab dengan ulama’. Beliau sering menganjurkan majlis yang menghimpunkan para ulama. Niẓām al-Mulk amat sedar martabatnya berbanding ulama’ dan beliau merendahkan dirinya di dalam majlis ilmu. Diceritakan bahawa beliau telah mempersilakan para ulama’ untuk menduduki tempat yang lebih tinggi dan menunggu guru yang mengajar dalam sesuatu majlis untuk duduk, sebelum beliau sendiri duduk. Pernah satu ketika, pegawainya menzahirkan kebimbangan kerana beliau kelihatan terlalu sibuk menganjurkan majlis ilmu. Namun, Niẓām al-Mulk menjawab bahawa, “Ilmu dan ulama’ itu adalah tiang kepada sebuah negara, jika tiang tidak kuat, maka runtuhlah agama itu.” Beliau juga dikatakan suka mendengar nasihat ulama’. Apabila beliau bertemu dengan Abu Abdullah Ismail al-Ansari al-Harawī untuk meminta nasihat, beliau dikhabarkan menangis ketika mendengar nasihat itu.

Kisah Tiga Orang Sahabat

Dikisahkan bahawa beliau bertemu dan bersahabat dengan Ḥassan al-Sabbah, seorang ketua gerakan Baṭiniyyah, dan ‘Umar al-Khayyam, seorang ahli astronomi dan penyair yang terkenal ketika mereka bertiga belajar bersama Hibat Allah al-Naysaburi. Telah diceritakan bahawa mereka bertiga mengikat perjanjian agar sesiapa di kalangan mereka bertiga yang berada di puncak kejayaan perlu membantu dua orang lagi rakannnya untuk mendapat kedudukan yang sama. Akhirnya, Niẓām al-Mulk mengecapi kejayaan tertinggi berbanding yang lain. Niẓām al-Mulk membantu ‘Umar al-Khayyam dengan melantiknya sebagai ahli astronomi negara dan bertanggungjawab terhadap balai cerap Malik Shah serta mengusahakan Sistem Kalendar Jalali. Niẓām al-Mulk juga membantu Hasan al-Sabbah untuk menjadi pegawai dalam kerajaan Sultan Malik Shah, malangnya Ḥassan al-Sabbah banyak mengkhianati tanggungjawab yang diberi sehingga akhirnya dibuang dan Hassan juga bertanggungjawab terhadap pembunuhan Niẓām al-Mulk.

Keterbukaan Fikiran Niẓām al-Mulk

Niẓām al-Mulk adalah seorang pemimpin yang berfikiran terbuka. Pada suatu ketika, telah berlaku pertelingkahan besar di antara pengikut mazhab Shafi‘ī dan pengikut mazhab Ḥanbalī, sehingga menyebabkan pertumpahan darah. Niẓām al-Mulk telah meminta salah seorang ulama’ bermazhab Shafi‘ī untuk tidak terlalu emosional dengan pihak yang bertentangan. Sungguhpun Niẓām al-Mulk sendiri bermazhab Shafi‘ī, namun beliau menegur dengan adil kedua-dua belah pihak.

Sebagai seorang perdana menteri kesultanan Seljuk, beliau amat menekankan bahawa untuk bersatu itu lebih baik daripada berlaku perpecahan. Tekad beliau membangunkan Madrasah Niẓāmiyyah adalah untuk bergerak ke arah kesatuan dan mengelakkan perpecahan dalam rakyat. Selain itu, beliau juga amat menitikberatkan kestabilan di dalam negara. Niẓām al-Mulk juga tidak menghalang kepelbagaian aliran pemikiran di dalam negara – namun ia tidak dilarang selagi mana ia tidak menyebabkan terjadinya huru-hara. Misalnya, beliau tidak menghalang kewujudan pelbagai madrasah bagi aliran-aliran yang lain di samping Madrasah Niẓāmiyyah yang khusus untuk aliran Ashairah dan mazhab Shafii. Akan tetapi, aliran Baṭiniyyah telah ditentang habis-habisan kerana ia lebih bersifat subversif dan mahu menumbangkan kesultanan Seljuk untuk mengambil alih pemerintahan.

Latar Politik Semasa Pemerintahan Niẓām al-Mulk

Kekhalifahan ‘Abbasiyyah telah melalui pelbagai fasa kerana ia dipengaruhi oleh wakil-wakil khalifah yang digelar sulṭān. Pada suatu ketika, tentera-tentera berbangsa Turki telah mengawal negara. Kemudian, ia dituruti oleh Kesulṭānan Buwayh, iaitu sulṭān-sulṭān keluarga Buwayh yang telah menjadikan khalifah sebagai boneka – yakni menjadikan baginda hanya sebagai simbol negara Islam dan kekuasaannya terhad dalam urusan-urusan keagamaan. Kesulṭānan Buwayh ini bermazhab Shi‘āh dan pada masa pemerintahannya, mereka telah mengambil kesempatan untuk membangunkan aliran Shi‘āh.

Setelah itu, Kesulṭanan Seljuk pula menggambil alih posisi sulṭān untuk khalifah ‘Abbasiyyah. Sulṭān-sulṭān Seljuk berasal daripada keturunan Turkiman. Mereka mengembalikan kehormatan kepada khalifah. Keturunan mereka baru sahaja memeluk Islām dan bermazhab Ḥanafī. Pada waktu mereka jugalah, hubungan antara khalifah dan sulṭān menjadi lebih baik.

Niẓām al-Mulk menjadi perdana menteri kepada dua orang sulṭān Seljuk, iaitu Alp Arsalan dan anak baginda, Mālik Shah I. Sebelum Arp Arsalan meninggal dunia, beliau telah berwasiat kepada Niẓām al-Mulk untuk menjadi perdana menteri untuk pewarisnya yang pada waktu itu masih berumur 18 tahun.

Latar Aliran Islam Semasa Pemerintahan Niẓām al-Mulk

Sebelum pemerintahan Niẓām al-Mulk, telah berlaku begitu banyak pertembungan aliran. Misalnya, aliran Ahl al-Sunnah wa al-Jamā‘ah bertembung dengan aliran Shi‘āh, Mu’tazilah dan Asha‘īrah, Ḥanābilah dan Asha‘īrah, dan Mu’tazilah serta Ḥanābilah. Bilamana Niẓām al-Mulk mengambil alih pemerintahan, beliau telah berjaya mengurangkan pertembungan. Diceritakan pada waktu beliau, ulama’-ulama’ Asha‘īrah, Mu’tazilah dan Ḥanābilah boleh berjenaka antara satu sama lain di dalam sebuah majlis.

Niẓām al-Mulk juga bertanggungjawab mengambalikan kedudukan Asha‘īrah, setelah dipinggirkan oleh pemerintah sebelum ini yang bermazhab Mu’tazilah – yang telah melakukan penghinaan dan pengusiran ulama’-ulama’ Asha‘īrah. Niẓām al-Mulk telah memanggil semula semua ulama’-ulama’ Asha‘īrah dan menempatkan mereka di Madrasah Niẓāmiyyah.

Karya Niẓām al-Mulk

Dinisbahkan kepada beliau tiga karya iaitu Siyasat Nameh, Waṣaya (autobiografi), dan Safar Nameh (kitab pengembaraan beliau, dan kini telah hilang).

Kematian Niẓām al-Mulk

Setelah hampir 30 tahun memegang jawatan perdana menteri, Niẓām al-Mulk telah dibunuh oleh seorang pemuda Baṭiniyyah. Beliau merupakan mangsa pertama pembunuhan yang dilakukan oleh pergerakan ini. Ini berpunca daripada seorang sahabatnya, Ḥasan al-Sabbah yang telah diturunkan jawatan oleh sulṭān, lalu mengkhianati Niẓām al-Mulk – yang mengetahui banyak perihal dirinya. Ḥasan al-Sabbah merupakan seorang yang mampu membentuk pengikut yang fanatik, sehingga dikisahkan bahawa pengikutnya sanggup terjun gaung dan mati atas arahan beliau.

Institusi Pendidikan Sebelum Madrasah Niẓāmiyyah

Madrasah Niẓāmiyyah merupakan madrasah pertama dalam dunia Islam. Ini disebabkan oleh madrasah Niẓāmiyyah merupakan institusi pendidikan yang pertama dinaungi oleh pemerintah dan mempunyai sistem yang formal. Sebelum itu, terdapat institusi-institusi pendidikan yang juga dinamakan madrasah, tetapi ia bersifat persendirian dan diuruskan oleh guru utamanya. Selain itu, terdapat juga Salun Adabiyyat (Salun Kesusasteraan) yang merupakan majlis ilmu golongan elit yang terdiri daripada pembesar dan ulama. Terdapat juga kedai-kedai buku dan kitab. Selain itu, kawasan pedalaman juga merupakan institusi pendidikan – kerana para ilmuan mengembara ke kawasan pedalaman untuk memperbaiki bahasa ‘Arab dengan berjumpa dengan orang-orang kampung.

Tujuan Penubuhan Madrasah Niẓāmiyyah

Terdapat lima tujuan penubuhan Madrasah Niẓāmiyyah. Pertama, ia adalah untuk menjadi tempat mengumpulkan para ilmuan dan penuntut ilmu. kedua, untuk menyediakan penjawat awam yang berkualiti kepada negara, seperti jawatan Ḥakim, Qaḍī, penyair atau sasterawan. Ketiga, mengembalikan dan mempertahankan aliran Asha‘īrah. Keempat memastikan kestabilan pemerintahan dan keamanan negara. Kelima, mewujudkan kesejahteraan dan kesatuan umat Islam.

Ciri-ciri Pengurusan Madrasah Niẓāmiyyah

Madrasah Niẓāmiyyah ditadbir oleh pengurusannya sendiri. Dari segi pentadbiran, Madrasah Niẓāmiyyah diketuai oleh Walī atau Naẓir yang bertindak sebagai pemantau. Mutawallī pula adalah ulama’ utama dan menguruskan madrasah. Imām pula menguruskan masjid, dan Khazīn pula merupakan pustakawan yang dilantik daripada ilmuan yang mahir dalam bahasa ‘Arab. Ilmuan yang mahir dalam bahasa ‘Arab ini mempunyai kebolehan dalam memahami isi kandungan kitab dan mengenal pasti intipati karya untuk menjadi rujukan ilmuan. Madrasah Niẓāmiyyah juga mempunyai Mustakhdamīn, iaitu pekerja-pekerja am.

Ilmuan di Madrasah Niẓāmiyyah

Dari sudut keilmuan, Madrasah Niẓāmiyyah diketuai oleh seorang guru utama, yang digelah Mudarris. Beliau dibantu oleh Nā’ib Mudarris. Terdapat guru al-Qur’an yang bergelar Muqri’ dan guru Ḥadīth yang dipanggil Muḥaddīth, juga guru Bahasa Arab yang disebut Nahwi. Selain itu, terdapat jawatan Mu’īd yang merupakan pembantu kepada guru utama dan mereka terdiri daripada murid yang berjaya mencapai tahap saḥīh. Misalnya, Imām al-Ghazālī belajar di Madrasah Niẓāmiyyah di Naisapur dan menjadi Mu’īd kepada Imam Haramayn al-Juwaynī yang merupakan Mudarris di madrasah tersebut.

Dalam peringkat penuntut pula, mereka dibahagikan mengikut penguasaan terhadap ilmu. Terdapat penuntut ilmu di peringkat mubtadīn (rendah), mutawassitīn (pertengahan), dan muntahīn (tinggi). Penuntut ilmu di Madrasah Niẓāmiyyah dipanggil dengan gelaran faqih.

Pemilihan Ilmuan

Niẓām al-Mulk sendiri memilih dan meninjau ilmuan yang layak menerajui Madrasah Niẓāmiyyah. Diceritakan bahawa beliau sendiri mendengar pengajaran ilmu daripada Imām al-Ghazālī sebelum membawanya ke majlis khas di istana untuk menerima watikah pelantikan. Di sini, guru utama akan dikurniakan watikah pelantikan yang merupakan amanat dan penjelasan tugas sebagai guru utama. Khalifah akan memakaikannya dengan jubah akademik yang berwarna biru gelap dan dipakaikan dengan topi yang berbentuk songkok hitam. Kemudian, guru utama tersebut akan memberi syarahan perdana sempena pelantikannya sebelum diakhiri dengan jamuan ringan. Terdapat juga kes di mana seseorang guru utama itu dipecat kerana didapati menyeleweng harta madrasah dan jubah akademiknya telah diambil semula oleh pengurus madrasah.

Bidang Keilmuan di Madrasah Niẓāmiyyah

Terdapat lima bidang ilmu yang utama di Madrasah Niẓāmiyyah iaitu al-Quran, hadis, kalam, fiqh, dan bahasa Arab.

Bangunan Madrasah Niẓāmiyyah dan Rangkaian Niẓāmiyyah

Madrasah Niẓāmiyyah seumpama sebuah kompleks yang mempunyai dewan pengajian, kediaman pengurus dan ilmuan dan asrama penuntut ilmu. Terdapat juga masjid, perpustakaan, bilik untuk ilmuan, bilik untuk rehat, bilik memasak dan bilik peralatan. Di Madrasah Niẓāmiyyah juga ada pusat kesihatan dan pasar. Madrasah Niẓāmiyyah terletak di kawasan tumpuan masyarakat seperti berdekatan dengan istana, pasar harian, dan sebagainya.

Selain di Baghdad, terdapat rangkaian Madrasah Niẓāmiyyah di tempat-tempat lain seperti di Naisabur, Balkh, Isfahan, Herat, Marw, Amul Tabaristan, Basrah, ‘Askar Makram dan Mawsil. Di Isfahan, dikhabarkan bahawa ia merupakan madrasah yang paling cantik dan terletak bersebelahan dengan Masjid Jami‘ Isfahan.

Kemudahan dan Kemahsyuran Madrasah Niẓāmiyyah

Madrasah Niẓāmiyyah didanai oleh sumber waqf. Para pelajarnya diberi jumlah wang yang khusus dan ilmuannya disediakan dengan gaji yang khusus. Dikisahkan bahawa ulama’-ulama’ pada zaman itu berkeinginan untuk dilantik mengajar di sana. Apabila ilmuan menjawat jawatan di Madrasah Niẓāmiyyah, kedudukan mereka akan naik dan dihormati oleh khalifah. Dinyatakan bahawa ada ulama’ yang sanggup menukar mazhab semata-mata mahu dilantik ke Madrasah Niẓāmiyyah.

Madrasah Niẓāmiyyah juga berjaya menarik penuntut dari jauh, seperti Ibn Tumart yang berasal dari Maghribi. Madrasah Niẓāmiyyah juga berjaya melahirkan ilmuan-ilmuan besar Islām seperti Abu Hamid al-Ghazālī (Pengarang Ihya’ Ulum al-Din), Abu Sa‘d al-Sam‘ani (Pengarang al-Ansab), dan al-Fairuzabadi (Pengarang al-Qamus al-Muhit). Sekurang-kurangnya terdapat lebih dari 250 nama ilmuwan yang berkait dengan institusi ini sama ada sebagai guru, pelajar, mahupun pengurus.

Setelah beberapa lama, telah muncul Madrasah Mustansiriyyah yang menyaingi kemahsyuran Madrasah Niẓāmiyyah. Madrasah Mustansiriyyah menawarkan lebih banyak cabang ilmu yang agak menenggelamkan Madrasah Niẓāmiyyah. Namun, pada masa yang sama, Madrasah Niẓāmiyyah masih kekal sebagai pusat keilmuan yang menjadi tumpuan dunia Islam dan kewujudannya didapati berlangsungan sehingga kurun ke-9 H. Madrasah Niẓāmiyyah boleh dilihat sebagai model rujukan kepada pembangunan madrasah di dunia Islam seperti Madrasah Mustansiriyyah, Madrasah Nuriyyah al-Kubra, Madrasah Nasiriyyah, dan lain-lain. Malah boleh juga dilihat mempengaruhi pembangunan institusi pendidikan tinggi dalam era pertengahan dunia Barat seperti Universiti Bologna dan Paris.